Викиречник:Srpski
Srpski jezik je jedan od slovenskih jezika iz porodice indoevropskih jezika. Prvi pisani spomenici u srpskoj redakciji staroslovenskog jezika potiču iz 11. i 12. veka.
Srpski jezik je književni jezik u službenoj upotrebi u Srbiji i Bosni i Hercegovini, a u upotrebi je i u drugim zemljama gde žive Srbi, među ostalima i u Crnoj Gori, Hrvatskoj i Republici Makedoniji.
Po poreklu, gramatici i po rečničkom fondu srpskom jeziku su slični bošnjački jezik i hrvatski, tako da se govornici ovih jezika mogu još uvek bez problema sporazumevati. U drugoj polovini 19. i u 20. veku (jugoslovenski period) ovi jezici su smatrani jedinstvenim srpskohrvatskim jezikom.
Srpski kao standardni jezik se 1991. ponovo izdvojio iz srpskohrvatskog jezičkog standarda i nastavio da se razvija samostalno. Srpska jezička norma je definisana pre stvaranja srpskohrvatskog standarda.
| srpski jezik | |
|---|---|
| Govori se u: | Republici Srbiji, Bosni i hercegovini, Hrvatskoj i drugim državama |
| Regija: | Balkan |
| Ukupno ljudi koji govore srpskim: | 10 miliona (25M) |
| Rangiran po broju ljudi koji ga govore u svetu: | otprilike 75. (44) |
| Jezička grupa: Klasifikacija: |
Indo-evropska slovenski |
| Status jezika | |
| Zvanični jezik u: |
Srbiji i Crnoj Gori |
| Regulisan od: | Matice srpske |
| Kodovi i šifre srpskog jezika | |
| ISO 639-1 | sr |
| ISO 639-2(B) | scc |
| ISO 639-2(T) | srp |
| SIL | SRC |
Kao i kada su drugi jezici u pitanju, neophodno je razgraničiti pojam jezičkih sistema kojim se Srbi kako etnicitet služe od standardnog jezika koji se upotrebljava u državnim i kulturnim institucijama. Koliko je zvanični (u slučaju srpskog jezika, zvanični pisani) jezik jednostavnije definisati, zahvaljujući postojanju normi u obliku različitih gramatika i pravopisa, toliko je znatno složenije definisati svakodnevne jezike koji podležu nenormiranim međuljudskim jezičkim odnosima.
Tako je neophodno razdvojiti i (uslovnu) sinhroniju (jednovremeni lingvistički opis) i dijahroniju (istoriju razvoja) tog nenormiranog, implicitno dogovorenog jezika od standardnog, eksplicitno dogovorenog (ili nametnutog) jezika; iako ne treba izgubiti iz vida da je njihov razvoj paralelan, kao i da su u stalnom međudejstvu.
U lingvistici se ove oblasti razlikuju. Prva se u sinhronijskom smislu naziva dijalektologijom, a u dijahronijskom istorijskom gramatikom; druga, se u sinhronijskom smislu obično naziva gramatikom, a u dijahronijskom istorijom književnog jezika. Danas je sinhronijska lingvistika znatno razvijenija od dijahronijske. Stoga su i u jednom i u drugom slučaju sinhronijske discipline znatno razvijenije. Discipline proučavanja sinhronije nenormiranog jezika su i sociolingvistika, psiholingvistika, eksperimentalna fonetika itd. Discipline proučavanja normiranog jezika su i normativistika, fonologija, leksikologija itd. Ipak bi se moglo reći da postoje opšte discipline koje u sebi sadrže druge discipline. (Koliko je problematično pod dijalektologijom podvesti sociolingvistiku, psiholingvistiku i eksperimentalnu fonetiku, pa to činim samo iz razloga istorije proučavanja jezika u Srbiji; toliko se discipline koje proučavaju normu mnogo lakše mogu podvesti pod pojmom gramatike. Uostalom, to i rečito govori o izuzetnoj složenosti nenormiranih jezika u poređenju sa onim normiranim.)
Osnovna namena ovakvog prikaza (bar dok ne izraste u nešto veći tekst) i jeste prikaz osobina standardnog jezika. Zato ću se i ograničiti na prikaz istorije standardnog srpskog jezika, čiji je jedan deo i savremeni standardni srpski jezik.
Istorija srpskog standardnog jezika
urediPraistorija
urediPoznata praistorija (nepisana istorija) srpskog jezičkog prostora seže u vreme indoevropske etničke i jezičke zajednice. Na prostoru od Ukrajine do Podunavlja tokom neolita postojala je zajednica ljudi danas poznata pod naknadno dodeljenim imenom Indoevropljana. frame|Miroslavljevo jevanđelje (XII vek) Ta se zajednica pred kraj neolita raspala prvo u dve skupine: kentum i satm. Prva grupa se nalazila zapadnije, a dobila je ime po klasičnom latinskom izgovoru broja sto (centum), a po refleksu palatalnog glasa "k", koje se razvilo u zadnjonepčani ("obični") glas "k". Između ostalih, kentumskoj grupi Indoevropljana pripadaju germanske, italske i keltske grupe naroda, kao i izolovane etničke grupe, među kojima su Grci i Toharci. Što se balkanskih prostora, pretpostavlja se da su Iliri pripadali kentumskoj grupi indoevropskih naroda. Druga, istočnija grupa dobila je ime po sanskrtskom izgovoru broja sto (satm), a po refleksu palatalnog glasa "k", koje se razvilo u zubni glas "s". Između ostalih, satmskoj grupi Indoevropljana pripadaju slovenske, baltičke, iranske i indijske grupe naroda, kao i izolovane etničke grupe, među kojima su Albanci. Pretpostavlja se da su na Balkanu Tračani pripadali satmskoj grupi indoevropskih naroda.
U okviru satmske grupe izdvojila se balto-slovenska etničko-jezička grupa. Jezičke sličnosti među baltičke i slovenske grupe jezika su do te mere jake, da se prilikom proučavanja istorije slovenskih jezičkih oblika često koriste oblici iz savremenih baltičkih jezika, čiji su pripadnici bili izolovaniji pa time i sačuvali više starijih jezičkih oblika.
Sa sigurnošću se može tvrditi da je praslovenski jezik u svojoj krajnjoj fazi postojao u 9. veku, kada su vizantijski emisari Ćirilo i Metodije, normiravši slovenski jezik na osnovu dijalekta Slovena nastanjenih oko Soluna, bez problema svoju misiju obavljali u oko hiljadu kilometara severnijoj Moravskoj. Na osnovu toga se može zaključiti da je balto-slovenska jezička zajednica postojala i početkom prvog milenija pre nove ere.
Pisma
urediAko bismo zanemarili do sada jasno nepotvrđene naučne hipoteze (koje imaju osnova) o prethodnim slovenskim (pa time i srpskim) pismima, može se reći da se, u razičitim razdobljima srpski književni (standardni) jezik pisao latinicom, glagoljicom, ćirilicom i arapskim pismom.
Do konačnog stvaranja srpske srednjovekovne feudalne države i definitivnog priklanjanja vizantijskom kulturnom prostoru za vreme Stefana Prvovenčanog Nemanjića i njegovog brata Svetog Save (Rastko Nemanjić), primorsko (jadransko) jezgro srpskog etničkog prostora je uslovno naporedo koristilo latinicu, glagoljicu i ćirilicu. I to upravo tim redosledom: Kolonizujući nekada rimske gradove po jadranskoj obali, prvobitno su prihvatili latinicu za svoje pismo. Postepenim i sve intenzivnijim okretanjem ka standardnom jeziku i pismu stvorenim za svoje potrebe, okrenuli su se korišćenju glagoljice. Da bi, na kraju, prihvatili ćirilicu kao efikasnije i u vizantijski kulturni prostor uklopljenije pismo.
Od 11. veka pa sve do polovine 20. jedino pismo u masovnoj kulturnoj upotrebi Srba bilo je ćirilica.
U vremenu dok je Dubrovnik bio nezavisna država, zajedno sa posebnim identitetom svojih žitelja, sagrađenim na osnovu srpskog i hrvatskog etniciteta, kao i latinske kulture, može se reći da je manji deo Srba za svoje kulturne potrebe koristio latinicu.
Tokom vladavine Turaka posebnu potrebu su imali delovi srpskog i hrvatskog etniciteta koji su primili islamsku veroispovest. Oni su koristili arapsko pismo posebno prilagođeno dominantim jezičkim sistemima u Bosni.
Od polovine 19. veka i stvaranja srpsko-hrvatskog jezičkog dogovora, prvo mestimično, a potom sve intenzivnije, Srbi su počeli koristiti latinicu. Najznačajniji srpski kulturni radnik druge polovine 19. veka, Đuro Daničić svoje najznačajnije delo, Rječnik Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti započeo je pisati (napomena: Đuro Daničić je polovinom 19. veka započeo sa pisanjem Rječnika JAZU koji je dovršen tek sedamdesetih godina 20. veka), ali posebnom, reformisanom latinicom čiji su znakovi u potpunosti odgovarali ćiriličkim i delimično pravilu "jedno slovo za jedan glas". Ta je latinica ostala u upotrebi tokom dvadesetog veka samo kod određenog broja hrvatskih filologa.
Formiranjem Kraljevine SHS, još u međuratnom periodu latinica je počela da se širi Srbijom, a njeno sporo širenje je bilo spontani odraz novonastalog državnog zajedništva Južnih slovena. Prelaskom na politiku Jugoslovenstva pred kraj druge decenije dvadesetog veka koju je zametnuo kralj Aleksandar I došlo se i do artikulisane ideje o punoj ravnopravnosti dva pisma, na svim jugoslovenskim prostorima. Celjeni srpski književni kritičar Jovan Skerlić je istaknuti predstavnik škole mišljenja, koja se zalagala za odustajanje od ćirilice i potpuni prelazak na latinicu.
Ideja o jedinstvenom jeziku je ojačana dolaskom Komunističke partije Jugoslavije na vlast nakon Drugog svetskog rata, čiji su članovi takođe u delo želeli sprovesti ideju o nadnacionalnom jeziku: srpskohrvatskom. Tokom druge polovine dvadesetog veka postojala je jaka institucionalizovana težnja ka unifikaciji srpske ("istočne") i hrvatske ("zapadne") standardne varijante srpskohrvatskog jezika. Težnja se ogledala u ujednačavanju različitih jezičkih formi, uključujući i u ujednjačavanju pisma. Tokom tog vremena latinica je dodatno omasovljena, pa danas u svakodnevnoj upotrebi Srbi naporedo koriste i ćirilicu i latinicu.
Zvanična pisma savremenog standardnog srpskog jezika su ćirilica i latinica ali Ćirilica je jedino službeno pismo (pismo državne uprave) u Republici Srbiji i Republici Srpskoj, dok u Republici Crnoj Gori postoji potpuno ravnopravan status oba pisma na svim nivoima.
Standardni jezici
urediGlavni članak: Istorija srpskog književnog jezika.
Prvu implicit Ćirilicanu kodifikaciju srpskog jezika načinio je Sveti Sava. Najizrazitije njegovo delo u tom smislu predstavlja Karejski tipik. On je prvi napravio oštar rez od staroslovenske norme prema srpskoslovenskoj jezičkoj normi. Izbacio je iz upotrebe nazalne vokale, koji su do tog vremena već dali svoje nenazalne reflekse. Kako su se poluglasnici do tog vremena ujednačili, on je izbacio znak za poluglasnik zadnjeg reda (debelo jer) i ostavio samo znak za poluglasnik prednjeg reda (tanko jer), koje je označavalo poluglasnik srednjeg reda.
Sledeća reforma odvila se u Srbiji za vreme despota Stefana Lazarevića. Nju je obavio Konstantin Filozof (napomena: ovog Konstantina ne treba mešati sa Ćirilom, koga su takođe zvali Konstantinom Filozofom), a ta je ortografija poznata kao resavska škola. Ovaj pravopisni model odlikuje nazadnost u odnosu na Savin, što je, verovatno, bila posledica bugarskog obrazovanja Konstantina Filozofa. Bez fonoloških potreba uveden je ponovo znak za tvrdi poluglasnik, kao i određeni broj drugih pravopisnih pravila, čiji je cilj bio da se standardni srpskoslovenski jezik po svojim osobinama približi tadašnjoj bugarskoj normi.
Tokom razdoblja između 16. i 18. veka pismenost Srba je gotovo zamrla, a jedini značajan ostatak stare srednjovekovne kulture nalazio se u manastiru Rača. Predstavnici te škole nazvani su račani. Najznačajniji predstavnik račana bio je Gavril Stefanović Venclović. On je imao jasno izraženu dvojezičnost u svom pisanju: sakralne knjige je pisao po pravopisu resavske škole, dok je propovedi pisao narodnim jezikom, začuđujuće sličnim pravopisu i azbuci koje je sačinio Vuk Stefanović Karadžić više od veka posle njega.
U nedostatku srpskoslovenskih knjiga posle Velike seobe u južne i istočne delove Austrijskog carstva (pre svega u današnju Vojvodinu), ali i u zabludi da je ruskoslovenski jezik stariji od srpskoslovenskog, sveštenstvo je prihvatanjem ruske pomoći za svoj zvanični jezik uzelo ruskoslovenski jezik, odnosno rusku redakciju staroslovenskog jezika. Taj jezik je i danas ostao zvaničan jezik Srpske pravoslavne crkve, a imao je velikog uticaja na tadašnji svetovni jezik. Danas se taj jezik naziva crkvenoslovenskim jezikom.
Kao odraz na zbivanja u sakralnoj jezikoj normi nastao je svetovni jezik, koji je bio mešavina vojvođanskih dijalekata, ruskoslovenskog i ruskog jezika: slavenosrpski jezik. Na tom je jeziku tokom 18. i 19. veka stvorena osnova za savremenu srpsku kulturu.
Tokom prve polovine 19. veka, uz pomoć tadašnjih vrhunskih filologa, kao što su braća Grim, austrijskih vlasti, Vuk Stefanović Karadžić je napravio reformu pisma i pravopisa, praveći veliki rez između dotadašnje slavenosrpske kulture i novog standarda. Uz neznatne izmene, ta je norma i danas standardni srpski jezik, a uz prilagođavanje i dogovor hrvatskim filolozima toga doba i standardni hrvatski jezik.
Dijalekatska osnova tog standarda bila je istočno-hercegovačka, ijekavska. Jednostavnom zamenom diftonga "ie" ekavskim "e" stvorena je i druga, u tadašnjoj Srbiji i jugoistočnoj Austriji, kao centrima srpske kulture, prihvatljivija ekavska norma.
Vukov Pravopis je 1868. godine uveden zvanično u Srbiji. Između dva svetska rata dogovorom hrvatskih i srpskih lingvista promenjena su dva pravopisa. 1960. godine napisan je i ozvaničen Pravopis srpskohrvatskoga jezika, dok je 1993. godine prerađeni Pravopis iz 1960. godine objavljen kao Pravopis srpskoga jezika, a ozvaničen 1995. godine. Pravopis iz 1993. godine je i danas zvaničan u Republici Srbiji, Republici Srpskoj i Republici Crnoj Gori.
Srpska jezička norma nema pravogovor (ortoepiju).
Vidi još
uredi- članak Pavla Ivića o srpskom jeziku.
- Pisanje i izgovor